Es Plantlore
De es is eigenlijk in onze streek een vrij gewone boom die eigenlijk in groei en vertoon weinig tot de verbeelding spreekt. Toch is deze boom in Europa tot wereldwijd gezien de koploper van alle plantensoorten waneer het om plantlore gaat. Sommigen aanzien hem als de voorloper van de kerstboom en de mei-boom, maar bovenal is de es de echte wereldboom/levensboom van de Noormannen.
Geschiedenis
In de geschiedenis zijn we de es vaak terugkomen en het geloof er omtrent is vaak gelijklopend, namelijk dat de es aan de oorsprong ligt van het mensdom. Soms zien we door de uitbreidingsdrang bij sommige volkeren ook de eigenschappen die aan de es werden toegeschreven overgingen naar andere plaatselijke boomsoorten. Zo is de es van bij de noormannen (Yggdrasil) later bij de kelten overgegaan naar de taxus. Er bestaat wel een zekere verwarring over deze mogelijke adaptatie, en mogelijk ligt er zelfs een verkeerde vertaling aan de basis en zou de wereldboom steeds een taxus geweest zijn. Dit neemt niet weg dat we in de nasleep van de noorse mythologie de es steeds als wereldboom zijn blijven aanzien en hij qua pracht en majestueus voorkomen niet moet onderdoen voor de taxus.
Grieks
De Griekse geschiedenisschrijvers vertelden verhalen over hoe Zeus het menselijke ras strijdvaardig en gevreesd creëerde uit het hout van de es. Uit het sap van de es vonden de Griekse helden de nodige voeding die voor hun daden nodig waren.
Noors
De oude Noormannen geloofden dat de eerste mens uit een es is ontstaan. Zij zien de es als het universum waarbij zich onderaan aan de wortels de hel bevindt en bovenaan de leefwereld van de goden. In de vele verhalen en sagen van de Noormannen en Vikingen is er sprake van Yggdrasil, dit is de naam van de oude es die dienst doet als de verbindingen van de negen werelden.
De es werd ook het meest van al gebruikt en dit voor verschillende doeleinden zoals gereedschap, constructie maar evengoed bij het vervaardigen van wapens en boten. Het fijnere hout van naaldbomen die in Scandinavië veel vaker voorkomen was hiervoor ongeschikt. Het veelvuldig gebruik van de es en de bijbehorende vereringsrituelen zorgden ervoor dat de Noormannen uit Noorwegen en Denemarken al gauw de bijnaam " de Essen mannen " ( Ashmen) kregen. We zien ook dat de Vikingen zoals we de Noormannen die de overtocht maakten genoemd werden, de es begonnen aan te planten rondom de Engelse kust, waar zij kolonies opgericht hadden.
Etymologisch
De herkomst, betekenis en afgeleiden van het woord es heeft zijn oorsprong en verbanden door wat we noemen de Teutoonse vertakking. We zien in alle gebieden die door deze stam werden bevolkt en bezocht vele vormen van het woord. Æsh komt uit het Angelsaksisch, terwijl we in Scandinavië ask zeggen en in Nederlands en Duits es. Heel veel gereedschap, wapens en gebruiken die verband houden met essenhout stammen af van het woord es. Zo noemt een speer in het Angelsaksisch een Æsk omdat de speerschacht uit essenhout werd gemaakt. Een gekend spel met speren werd Æsc-plega uitgesproken en de speler of speerwerper zelf een Æsc. Een schip wordt zowel in het Angelsaksisch (Æsc) en het Noors (askr) vernoemd naar de es omdat deze vaak uit dit hout gebouwd werden.
Onderaan aan de stam van Yggdrasil, naast de bron van Urd, leven de schikgodinnen, ook wel de Nornen genaamd, die het lot van de mensen bepalen. Eén van de methoden die de Nornen hiervoor gebruikten, was door runen te kerven in de stam van de levensboom, waardoor hun intenties over alle 9 werelden bekend geraakten.
Odin zag deze drie zussen aan het werk en hunkerde ernaar om ook over de kennis van de runen te beschikken. De runen echter behouden het tot de Nornen en openbaarden zich niet zomaar aan iedereen. Enkel zij die zich bewezen hadden over inzicht en kracht te beschikken kon de wijsheid tot zich nemen. Odin toonde zich waardig door zich op te hangen aan de takken van de boom boven de bron, terwijl hij zichzelf verwondde met zijn speer. Alle andere goden uit Asgard verbood hij om hem te helpen gedurende de 9 dagen en nachten dat hij in de bron staarde, zoekend naar de runen. Odin overleefde de beproeving maar nipt, en op de laatste nacht verschijnen de runen tot hem. Ze hadden zijn offer aanvaard en openbaarden niet alleen hun betekenis maar ook de geheimen die ze meedragen. Nadat hij alle kennis had genoteerd met zijn bloed in het zand restte hem enkel noch zijn vreugde uit te schreeuwen.
I trow I hung on that windy Tree
nine whole days and nights,
stabbed with a spear, offered to Odin,
myself to mine own self given,
high on that Tree of which none hath heard
from what roots it rises to heaven.
None refreshed me ever with food or drink,
I peered right down in the deep;
crying aloud I lifted the Runes
then back I fell from thence
In de Hávámal in de Edda lezen we hoe Odin zelf verwoord hoe hij de kennis van de runen verkreeg
Religie
Christendom
Het kruis waaraan Jezus Christus gestorven is kent afhankelijk van het volk vele houtsoorten, volgens het nomadische volk, de Roma, ook wel de zigeuners, was het kruis uit Essenhout gemaakt.
Geografisch
Engeland
In het Noorden van Engeland is er het gebruik om de eerste teennageltjes van een pasgeborene onder een es te begraven. Tijdens het opgroeien bestaat de kans dat dit kind later zal bekend geraken als zanger wanneer er hier zelf de eerste aanzet voor wordt gegeven.
De vruchten van de es worden zowel sluiting (shackler) en sloten (Locks-and-keys) genoemd
Zweden
Vanuit Zweden komt het geloof dat slangen nooit in de nabijheid van es komen en men dus met een es in de buurt steeds veilig zat.
Gebruik
Slangen
In Noord-Europa wordt essenhout en ook bladeren gebruikt als bescherming tegen slangen. Zo wordt de gewoonte beschreven om tijdens het lange en zware werk op de velden en bossen jonge kindjes ten ruste te leggen in hun kribbe, tussen essen. In Zweden zijn mensen er zelfs van overtuigd dat slangen nooit vrijwillig in de nabijheid van essen willen komen. In Devonshire geloven de bewoners dat als je met een twijg van eens es een cirkel maakt rondom een gifslang, deze niet in staat is om uit deze cirkel te kruipen.
Gereedschap
Zeker bij de Noordelijkere volkeren werd de es veelvuldig gebruik voor het maken van gereedschap en wapens maar even goed voor boten en huizen. Het andere veel voorkomend naaldhout was hiervoor ongeschikt.
Geneeskunde
Es werd vroeger vaak gebruikt voor verschillende doeleinden zoals koorts of breuken.
Om spruw te kunnen behandelen bij kinderen was er in Devonshire het gebruik om een es te zoeken die steeds ver stroomopwaarts groeit. Eénmaal deze gevonden bond men een draad rondom de twijgen vast door middel van drie knopen. Iedere dag van de twee opeenvolgende dag maakt men 3 knopen extra, waarna men deze draad in de kondermond aanbracht.
Volgens een bekend rijmpje zou es ook helpen bij het verwijderen van wratten, de gebruikte techniek is echter niet gekend.
"Ashen tree, Ashen tree, Pray buy these wrats of me"
In de middeleeuwen was er een sterk geloof dat een holte in een boom, of een cirkel die gevormd wordt door aan elkaar groeiende takken een soort van doorgang is naar een betere gezondheid. Enerzijds kan het een poort zijn naar genezing, maar even goed kan de boom ook een indicator zijn naar de gezondheid van diegene die de doorgang passeert. Meer in de zin van " als de boom zich na de gebeurtenis goed stelt, dan gaat het ook goed met de bezoeker. Zo is er een verhaal gekend van een meisje dat regelmatig door een gemaakte holte in een es werd doorgestoken in de hoop haar te genezen. Hiervoor werd er een zuivere es geselecteerd waarbij er in alle facetten van zijn groei geen menselijke handelingen zoals verplantingen of snoei aan te pas kwamen. Hierbij wordt er een doorgang in de stam gemaakt, net voldoende om het kind door te halen, waarna deze wordt opengehouden door wiggen. Het ritueel was zo opgebouwd dat het kind met het hoofd eerst door de boom werd door gestoken, waarna het links-omdraaiend naar de zon gericht werd, en dit tot drie maal toe. Groeide de boom weer mooi samen na het verwijderen van de wiggen dan betekende dit een goede genezing voor het kind, maar ging het net andersom de verkeerde richting uit, dan was dit ook nadelig voor haar. Om de goede afhandeling van de boom en behandeling van het meisje te garanderen werd de holte zorgvuldig afgesloten en toegemaakt met spijkers.
Meteorologie
Om de komende klimaat-weersomstandigheden te kunnen voorspellen werd en wordt er vaak gekeken naar het ontluiken van de bladeren. De es en dan zeker in rivaliteit met de eik komt vaak voor in deze weerswijsheden.
Oak, smoke; Ash, splash
Het geloof of bijgeloof is er dat wanneer de eik eerder in blad komt dan de es, het een heel warme zomer zal worden. Is het echter omgekeerd dan wordt het een regenachtige natte zomer. In de streek rondom Kent geld eenzelfde uitspraak maar deze wordt dan kort samengevat in deze vier woorden
If the oak's before the ash
Then you may expect a splash
But if the ash is fore the oak
Then you must beware a soak
"Beware of an Oak, it draws the stroke,
Avoid an Ash, it courts the flash ;
Creep under the Thorn, it will save you from harm "
De es staat algemeen bekend als een ' for nothing ill' boom, die zelden ziek wordt of die vatbaar is voor vraatschade. Toch wordt er tijdens stormachtig weer gewaarschuwd voor de nabijheid van een es, hij zou namelijk een echte magneet zijn voor blikseminslagen. Zou wordt er vroeger volgend versje aangeleerd om de gewoontes van de bomen beter te kunnen onthouden.
Symboliek
De es groeit in de koudere hogere streken in moeilijke omstandigheden, waardoor hij symbool staat voor dezelfde levenswijze van de Noormannen. Ook zijn groeiwijze met zijn knoestige stammen vol mos die draaien en kronkelen zijn een reppresentatie van de veerkracht en moed bij de vikingen.
Fantasie en Magie
De aanwezigheid van een es rondom een huis is een perfecte begrenzing en obstakel voor heksen waardoor zij uw eigendom nooit zullen betreden. Ook het bezit van een essentak of een trosje gevleugelde vruchten beschermt jou tegen hun onheil. Echter geld deze beschermende functie enkel in het Noorse geloof en zoals zo vaak veranderde dit naar het andere uiterste na de opkomst van Christelijk geloof. Plots werd deze Noorse goden-boom de favoriet van de heksen in de hoop zo natuurlijk een einde te stellen aan de rituelen en verafgoding omtrent de es door de heidense stammen. Deze haat tegenover de oude religies ging zo ver dat er verteld dat de gekende heksenbezems gemaakt werden uit essenhout en dat indien er geen knoppen klaar zitten in mei de heksen deze hebben afgegeten op hun weg naar de Walpurgis-bijeenkomsten.