Naamgeving

Het woord berk in al zijn soorten en gelijkenissen is afkomstig van het Proto-Indo-Europese woord bhereg, wat zoveel betekent als "schijnen", met dan weer de afgeleiden als wit en glanzen.

De berk wordt steeds gevierd op 11 april, deze verjaardag wordt ook wel Bereshchenye genoemd. Op deze dag ontwaakt de boom en wordt zijn sap naar boven gestuwd. Het lijkt dus de meest uitgelezen dag om berkensap en berkenknoppen te verzamelen om jou na een lange koude winter van voldoende vitamine C. te voorzien.

Geschiedenis

Na de IJstijd

Na de laatste ijstijd waren het de berken die het landschap bepaalden. In een klimaat waar er nog geen ruimte is voor echte woudreuzen, werd alles voorbereid door de bleekwitte stammen van de berk. Het zijn de pioniers die het land, de bodem en het microklimaat transformeren, waardoor er op korte tijd een totaal nieuw biotoop ontstaat. 

Romeinen

Volgens de middeleeuwse kruidenmeester Culpeper was Venus, en dan zowel de godin als de planeet, in sterke relatie met de berk.

Semik

In verschillende Russische streken, worden er op Semik, dit is de 7de zondag na Pasen, jonge meisjes de bossen in gestuurd. Zij moeten dan op zoek gaan naar gekrulde berkentwijgen en binden deze samen met lintjes tot cirkels. Zij offerden eten, zoals geroerd ei aan de boom, en dansden er rond terwijl ze uitbundig liedjes zongen over liefde, schoonheid en de lente. Hierdoor vragen ze niet alleen het advies en het vertrouwen van de boomgeest , maar ook van  Roesalki aanroepen ze om antwoorden te krijgen op hun moeilijke vragen. De meisjes raken dus echt verbonden met elkaar en de berk. Dit ritueel wordt kumleniye genoemd, waarbij Kuma staat voor de beste vriendin die door berk aan het meisje wordt gebonden. Ze vroegen hierbij ook een goed verloop van de vriendschap, maar terwijl ze hun aanzicht wasten met berkensap hoopten ze tevens op schoonheid en gezondheid. Tot de vroege 20ste eeuw waren deze rituelen nog veel voorkomend in Rusland.

Het feest van de Heilige Drie-Eenheid, kort geformuleerd Trinity is de tijd van de Groene Roesalki, daarom wordt dit feest ook Rusalnaya genoemd. Zeker op deze tijd in het jaar waren de Roesalki zeer actief, en zoals eerder al aangegeven was dit steeds in de nabijheid van berken, meer specifiek van de kronkelige berken. Wanneer de Roesalki samenkwamen op de kromme, kronkelige of gebroken berkentakken maakten ze tijdens Rusalnaya vaak een in elkaar gevlochten schommel.  

Ook jonge meisje vlochten de berkentakken soms samen met gras, en lieten de krans een nacht buiten liggen. Was de volgende ochtend de krans los geraakt dan zou binnen het jaar huwen. Tevens heb je ook de huwelijkstraditie waarbij de bruid van haar krans twee gelijke kransen moet kunnen vlechten, zodat zowel de bruid als bruidegom eenzelfde krans hebben. Een andere gewoonte was om bloemenkransen naar een berk te gooien, bleef de krans hangen dan zou de jongedame weldra kunnen trouwen.
Een andere gewoonte na de feesten was om de krans in een nabije rivier te werpen: zonk hij direct, dan betekende dit een nabije dood, dreef hij snel naar de oever, dan zal het een uitgesteld huwelijk worden, een wegdrijvende krans voorspelde dan weer een nakend huwelijk. 

Kupala's nacht

Op Kupala's nacht worden er berkentakken in de muren van een schuur vast gemaakt waardoor heksen niet de kans krijgen om de koeien van hun melk te beroven of de dieren kwaad te doen.

Native American

Voor de oorspronkelijke bewoners van Noord-Amerika was de berk een zeer nuttige boom vanwege zijn hout, schors en ook vooral vanwege zijn geneeskrachtige werking.

Symboliek

Door zijn groeiwijze is de berk best wel een mysterieuze boom. Enerzijds heeft hij omwille van witte afpellende schors zeker een sierwaarde, en ondanks zijn meedeinende bewegingen tijdens een storm is het toch een taai, sterke boom. Weinig bomen kunnen zo goed met koude winters om, terwijl hij ook eenzaam en alleen in de volle zon de pionier kan zijn.  De berk is ook de eerste boom die bij het verdwijnen van de ijstijd ons landschap kleur gaf. 

De witte schors staat niet alleen voor vernieuwing maar voor het licht, wat dan weer gerelateerd is aan vuur en uiteindelijk ook de zon. Ook praktisch gezien was berkenhout ook gewoon het meest en het makkelijkst te gebruiken hout om een vuur aan te krijgen.

In sommige Slavische landen is het de gewoonte om bij het verpotten van de planten er steeds een laag aarde van bij de berk bij te doen. Op deze manier tracht men door de zuivere binnen te brengen het huis te zuiveren na de donkere winter.

Wit

In tegenstelling tot de eik, die mannelijkheid uitstraalt, toont de berk eerder haar vrouwelijke kant. Voornamelijk bij jonge dames was de berk hun lievelingsboom, maar ook oudere vrouwen bezochten haar om hun hart eens bij te legen. Jonge bruiden adviseerden de berk bij vreugde en verdriet, leunend tegen de boom, terwijl hun tranen droogden, vervulde hun hart zich weer met hoop en liefde. Dat hoeft misschien niet te verbazen, want diegene die geloven in de energie en de spiritualiteit van bomen, beweren steeds dat de berk zeer veel positieve energie uitstraalt. Dit zorgt er ook voor dat de berk steeds gebruikt wordt bij rituelen en offerandes ter ere van vrouwelijke goden of wezens. Dit gebruik valt vreemd genoeg over de ganse wereld waar te nemen, of de goden nu Shiva, Maria of Rusalki noemen.

In verscheidene ritualen die gebaseerd zijn op verzorging, genezing en relaxatie is de berk een belangrijk onderdeel. Met haar vrouwelijke charme bevordert deze boom de creativiteit en succes.

Crowns of birch twigs were placed upon cows’ horns, so that cattle would be healthy and yield healthy offspring. Western Slavs placed a birch broom next to a new mother’s bed or a newborn baby’s cradle as a protective charm.

Samengevat : De berk is een boom met een zekere dualiteit in zijn symboliek, het is de poort naar her rijk van de Doden, de boom van demonen en kwaadaardige nimfen, maar evengoed de boom van de vruchtbaarheid en talloze godinnen. In de ganse wereld is het misschien wel de boom die het meest gebruikt wordt bij rituelen en feesten. 

In Noord-Rusland was de standplaats van een berk zeer kwaadaardig en zeker geen plaats om een huis op te bouwen. Tezelfdertijd werd berk naast een huis geplant om de familiale rijkdom te versterken. Tevens zorgden berkentwijgen bij de bouw van een huis voor een goede gezondheid bij de toekomstige bewoners.

. Birch branches were stuck in the ground in the field in order to receive a good harvest. Birch log was buried under a threshold of a new stable, so that horses would be “healthy and fertile”. Cradles were made out of birch wood or twigs, for this tree would protect the child from illness. Tying a red ribbon around a birch trunk would protect one from the “evil eye”.

Religie

Feest van de Heilige Drie-Eenheid

Alle kerkelijke feestdagen die plaatsvinden tijdens de lente, hebben vaak berkentakken in hun rituele gebruiken, telkens dan met de symboliek van de wedergeboorte en zuivering. Op het feest van Trinity, het feest van de heilige drie-eenheid, waren kerken en altaren steeds gedecoreerd met twijgen van berken. De gelovigen gingen er vanuit dat de berk er geen probleem mee zou hebben wanneer ze takken zouden knippen ter ere van deze speciale feestdag. Wanneer de festiviteiten over waren, werden de takken ritueel in de nabij beken en rivieren aan de stroming gegeven. Het gebruik van de berk bij deze rituelen ligt hem ook in feit dat de berk zowel aanzien wordt als een poort naar de andere wereld 'de dood' als het gegeven dat het de boom is van de vruchtbaarheid. Je zou kunnen zeggen dat hij met deze eigenschappen de perfecte boom is voor de Zoon, de Vader en de Geest.

Vroeger geloofde men dat als je op de dag onder een berk een wens doet, deze zal uitkomen. Jonge meisjes die Trinity in de schaduw van een berk doorbrengen, zouden binnen het jaar getrouwd geraken.

Vasten periode

Iedere zondag tijdens de vastenperiode worden er 7 berkenstammen verzameld, om op Goede Donderdag te dienen in de bereiding van het magische 'Donderdag's Zout'. Dat is een overblijfsel van de Slavische Folklore waarbij men het huis zuivert en bescherming afdwingt.

Fantasie en Magie

Verder in de Slavische landen geloofden ze ook dat heksen hun melk haalden uit de berk en ook de typische heksenbezem was uit berkentwijgen gemaakt.

Bannik

In de Slavische mythologie is de Bank de geest van het badhuis, of meer in de hedendaagse tijd, de badkamer of de wellness-ruimte. Hij beschikt over een zeer typerend uiterlijk, namelijk een naakte oude kleine man met lang grijs haar en een lange baard waarbij zijn lichaam plaatselijk bedekt is met berkenbladeren. In vele verhalen kan hij ook van lichaam en vorm veranderen, tot zelfs een steen of steenkool, zolang het maar in verband staat met zijn woonplaats namelijk het badhuis. Deze Slavische badhuizen hebben veel weg van saunas zoals wij ze nu kennen, we herkennen dus steeds een aparte kleedkamer en een stoomruimte. Het was ook de kamer waarin rituelen doorgingen maar ook bevallingen, het was dus een omgeving die gevuld was met levensenergie.

The bannik was saved for the third or fourth firing, depending on custom. The bannik might strangle someone or even pour boiling water over them if they interrupt him while he is washing. A number of rites were carried out to maintain the happiness and tranquility of bannik. The most frequent ones happened during the steaming or firing, which was designated for the spirit itself, or when the banya (bathhouse) was put to sleep. Offerings of soap, water, and fir branches were left, and the ceremony concluded with an official thank you said out loud. Since the bannik was frequently held accountable for all mishaps that occurred within the bathhouse, it was thought that the spirit had been offended in some way when the building burned down. When a banya was rebuilt, a black hen would be suffocated, left unplucked, and buried beneath the threshold of the building as a way of placating the bannik. At the conclusion of the ritual, the participants would bow, retreat behind the threshold, and recite the relevant incantations. Among Slavic peasants, the banya was viewed as a transitional area and hence unclean or potentially dangerous from a spiritual standpoint. Even so, the majority of births took place inside the banya, and it was thought that until a child was born within the territory of the bannik, the bannik was neither truly happy nor settled. The bannik possessed the gift of prophecy. He was consulted by standing with the back of one to the half-open bath door. If things were going well, the bannik would pat someone on the back; if not, he would use his claws to attack

Funerair

Bij de Slaven is er de traditie om berk te gebruiken bij de laatste rustplaats van een overledenen. Zo wordt de kist gedecoreerd met berkentwijgen en bladeren. Ook werd het hoofdkussen vaak gevuld met berkenbladeren, een gebruik dat we ook zien om mensen die lijden onder een vervloeking sneller hiervan te verlossen. Soms zien we hier ook dat berken op begraafplaatsen vaak geplant werden.

Huwelijk

In Oost-Europa worden berkentakken op de huwelijkstaart geplaatst, zodat ieder die ervan eet, over een goede gezondheid kan beschikken. In Noord-Rusland werden berkentwijgen gebruikt bij een soort van zuiveringsritueel. In de sauna 'banya' werden de twijgen in de muren en plafond gestoken, en ook de weg naar de deur werd geveegd met een berkenbezem.  Berkenkransen versierden niet alleen de sauna maar ook het dak ervan, terwijl de sauna werd warm gestookt met berkenhout.

Berkentwijgen wordt vaak gebruikt voor vruchtbaarheid en passie, en dan zeker niet alleen bij nutsdieren, maar ook bij jonge mensen die wat extra stimulans kunnen gebruiken.

Genezing en gezondheid

Quasi alles van de berk wordt gebruikt bij genezing of herstelling, en met alles wordt echt alles bedoeld. Denk maar aan het sap, de knoppen, de schors tot zelfs uitstulpingen op de stam en de zwammen rondom. Mensen die gekweld werden door gezondsheidsproblemen ondergingen de slagen van berkentwijgen die tijdens de feesten in de kerk gewijd werden of deel uitmaakten van de rituelen. Infusies uit bladeren, knoppen en knotsen helpen meerdere ziektes behandelen, terwijl berkensap instaat voor zuivering en verjonging. Zeker in de lente dronken de jonge dames veel van het berkensap en wasten ze hun haren ermee als een echt zuiveringsritueel.

In de Slavische culturen was het de gewoonte om jonge zieke kinderen tussen gevorkte berkenstammen te laten wandelen, waardoor alle kwalen werden geabsorbeerd.

 In de folklore van de Schotse Hooglanden geloofde men onvruchtbare koeien die men hoede met een berkentak vruchtbaar kon maken, en dat wanneer men dit deed bij een zwangere koe, deze een gezond kalf op de wereld zou zetten.

Scandinavië

Zeker in de Noordelijke gebieden waar vele sagen en legenden ontstaan zijn en samenhangen met het overleven in de natuur is de berk zeer belangrijk. In deze streken vindt men ook nog enkele echte oer-berkenbossen, maar ook in de moerassen vindt men struikvormen terug. In Finland geloofde men dat de wereldgeest in de vorm van een adelaar woont op de top van een berk. Hier is de verering van de berk zo groot dat het zelfs de nationale boom van Finland is.

De Finse folklore en mythologie staat voor een groot deel beschreven in de Kalevala. Hierin staat genoteerd hoe Vainämöinen, die behalve toverzanger ook de schepper van de wereld is, de berk als enige boom niet omhakt. Hij aanziet de berk niet als enkel maar nuttig voor de mens, maar vooral als zeer nuttig voor de natuur zelf. Ook bij de Finnen leefde het beeld dat de berk een toegangspoort was tot de wereld van de goden en de bijkomende krachten.

In Scandinavië trokken op de eerste meidag jongens met berkentakken al zingend en vioolspelend rond doorheen de straten. Op deze manier dwongen ze een mooie zomer af, een zomer met een  rijke oogst en de zegen van de natuur. Tijdens hun bedeltocht kregen ze eieren en andere zaken van de bewoners. Indien de jongens genoeg in hun mandje kregen, dan werd boven de deur van het huis een berkentak opgehangen om dat huis te voorzien van voorspoed en nieuw leven.

Siberië

Ook hier is de berk een heilige boom, volgens de Siberische volkeren huist er zelfs de geest van een rijpe vrouw in de berk. Wanneer je van haar melk drinkt vertienvoudig je jouw kracht.

Plaatsnamen

De benaming berk en birch komt heel veel terug in namen van steden, dorpen en streken. Zo kent men in het Verenigd Koninkrijk steden als Birkenhead en Berkhamstead.  Ook afleidingen van het woord 'silver' en 'zilver' die dan verwijzen naar de schors komen vaak voor. 

Kunst

Literatuur

Andrew Lang

Andrew Lang is een Schots schrijver uit de eind 19de eeuw, die voornamelijk bekend geraakt is vanwege zijn gedichten en verhalen met als thema's folklore en magie. In zijn bundel 'The Red Fairy' vinden we het verhaal terug over de wondermooie berk. 

 The Wonderfull Birch 

While searching for her stray black sheep in the woods, a woman comes across the path of a witch who turns the woman into a sheep. The witch then disguises herself as the woman and returns to the house where woman’s husband and daughter live. The witch convinces the husband to slaughter the sheep to prevent it from wandering again. Their daughter weeps, but her mother (still a sheep) tells her not to eat of her flesh once she is slaughtered and to bury her bones at the edge of the field. The father slaughters the sheep and the witch makes soup from the meat and bones. The daughter buries what’s left of her mother in the field and a birch tree grows from the bones.

The witch hates her new step-daughter, but eventually her and the husband have a daughter of their own. One day a king declares that a festival is to be held for three days. The step mother sets the girl an impossible task, threatening to devour her if she is unable to complete it before they return from the nights festivities. The girl weeps over the birch tree, and the spirit of her dead mother completes her task for her and sends her off to the feast in beautiful garments—the prince falls instantly in love with the maiden.

As they dine the witches daughter gnaws bones under the table and the prince, thinking she is a dog, boots her so hard he breaks her arm. The beautiful sister flees before her family can return home to find her missing, but her ring is stuck on the palace door handle which the prince has spread with tar. The next two nights go the same way, with the prince breaking the witches daughters leg on the second night and dislodging her eyeball the third night.

The beautiful girl loses her bracelet, then her golden shoe in the tar the prince spreads to trap her. The prince wishes to marry the woman who will fit the lost items, and the witch forces her ugly daughter into them. However, when the prince discovers who the real bride is, they throw the ugly sister across a river to act as a bridge so they can escape the clutches of the witch.

Het oorspronkelijke verhaal is nog iets langer, maar alle elementen, personages zijn aanwezig.  

Films

Literatuur

Gebruik

De berk heeft zeer zacht sterk en zwaar hout, wat het bruikbaar maakt voor stelen, speelgoed en werkmateriaal. Zo werd het toegepast in de katoenindustrie als spoel en bobijn, maar werden kinderbedjes ook van berkenhout gemaakt. In 1842 noteert J.C. Loudon in zijn 'Encyclopedia of Trees and Shrubs' al dat de Schotten berkenhout voor quasi alles gebruikten. Het heeft er natuurlijk ook mee te maken dat berken zeer algemeen voorkomen in de Schotse Hooglanden. Belangrijk hierbij is natuurlijk dat berkenhout gebruikt werd voor het stoken van whiskey en het roken van de ham en haring.

Meer info

Bezoeken