Lappen en Spijkerbomen

Inleiding

In Centraal-Europa, dus algemeen in onze streken vinden we zogenaamde spijkerbomen. Deze zijn ontstaan uit het geloof dat men ziektes en kwalen kon genezen door ze vast te spijkeren of te verbinden aan een boom. Zo werd koorts behandeld door een rood lint, een wis stro of een kousenband rondom de boom te binden. Ook tandpijn kon men bestrijden door een rood lint aan een boom te bevestigen, om dan zonder om te kijken zo snel mogelijk te verdwijnen.

Het echt nagelen van spijkers in bomen stond vaak in relatie met tandpijn en vodden of lappen werden gebruikt om koorts te behandelen. We zien echter vaak een combinatie van beide, in een echte spijkerboom zullen ook lappen hangen en bij een voddenboom zijn de vodden vaak met spijkers in de schors geslagen.
Tevens is het moeilijk om te bewijzen dat een boom al eeuwen een lappenboom is, stof verteert namelijk veel sneller dan een spijker die in boom bevestigd blijft.

Geschiedenis

Oorsprong

We kunnen er vanuit gaan dat deze gebruiken en tradities al dateren vanbij de aloude bomencultus.

20ste eeuw

In het begin van de 20ste eeuw waren er nog verschillende varianten op deze lappen-spijkerbomen in onze streken te vinden. Vaak overlapten de gebruiken met elkaar en zat er hier een daar een heilige bij de boom aangeschoven.

21ste eeuw

In de 21ste eeuw is er een zekere heropstanding bij de spijkerbomen, mede wordt deze mogelijk gemaakt door de opkomst van pandemieën en de noodzaak tot een oplossing. Plots vinden we meer en meer mondmasker vastgemaakt aan de lappenbomen. Ook bestaat er wel een zekere kentering omtrent het ontzag en de band voor de natuur, waardoor mensen vaker bij bomen ten rade gaan.

Geografisch

Frankrijk

In de streek rond Picardie kent men de traditie om zich echt vast te binden aan een boom om vervolgens deze spreuk voor te dragen, maar dan wel samen met 3 onzevadergebedjes en 3 weesgegroetjes. Onder het zoeken verstaat men dat iemand anders dapper genoeg is om de doek weg te nemen.

Koorts,

Koorts

Blijf daar,

Tot men je komt zoeken

België

Henegouwen

In Gilly, een deelgemeente van Charleroi, in de provincie Henegouwen werd in 1922 een boom geveld tijdens een zware storm. op zich niets nieuwswaardig behalve dat het hier ging om de bekendste Belgische nagelboom. Deze 'linde van Soleilmont' wordt ook nu nog steeds tentoongesteld in het museum voor het Waalse even te Luik. Deze boom stond al zolang iedereen het zich nog kan herinneren aan de ingang van het oud klooster te Soleilmont te Gilly. Deze linde werd gewijd aan de heilige Clodoaldus, terwijl de zusters uit het kloosters een zalf bereiden en verkochten, die steenpuisten kon behandelen.

H. Clodoaldus

De heilige Clodoaldus, ookwel Saint Cloud leefde rond 520 in Orleans. Hij was de patroonheilige van de nagelmakers. In het Frans vertaald men een spijker of nagel ook als clou.

In Jurbeke, een gemeente in de buurt van Erbaut kan men overvolle spijkereik vinden. Deze eik en dan zeker de locatie beheerst een zeer lang verleden. In de nabijheid staat namelijk een menhir, die spijtig genoeg dan weer gekerstend is door een kapelletje voor Sint-Antonius. De laatste eik van Jurbeke is rond 1950 geplant, maar is nu al een even grote trekpleister voor het volksgeloof als de vroeger spijkereik die er meer dan 4 eeuwen gestaan heeft.

In Ostiches, een deelgemeente van Ath in de provincie Henegouwen vin men aan de Sint-Pieterskapel een zomereik vol nagels. De boom wordt de Chêne à loques wat zoveel betekent als voddeneik.

Luik

In Jalhay, een gemeente in de provincie Luik, staat de gekende Clawé fawe. Dit is een beuk die dienst doet als spijkerboom, maar ook als oriëntatiepunt in het landschap aangezien er vele wandelpaden langslopen. Ook hier alweer een spijkerboom die het gezelschap van een stenen kruis heeft gekregen.

Een andere spijker-lappenboom vinden we in het gehucht Floxhe bij Vien. Deze linde doet zowel dienst als grensboom tussen de prinsdommen Luik en Stavelot (zie grenssteen uit 1768) als spijker-lappenboom.

Synoniemen

spijkerboom
lappenboom
voddenboom
breukenboom
fetisjboom
koortsboom

De lindeboom van Lognards is terug te vinden naast de Sint Barbarakapel in Xhoris in de gemeente Ferrieres. Deze spijkerboom is tevens een lappenboom, maar blijkbaar had de boom op deze plaats ook nog een andere functie. Het is namelijk dat tijdens de middeleeuwen er op deze plaats mensen werden opgehangen aan een boom. Tevens vindt men hier ook een variant op de spijkerboom namelijk het gebruik om muntstukken tussen de schors steken.

De ‘chapelle de Fanson’ (kapel van Fanson) staat bij de wegsplitsing van de Chemin de la Sauvenière met de Fue de Fanson in Xhoris in de gemeente Ferrieres in de Belgische Provincie Luik. Rondom deze kapel staan lindebomen. Bij tenminste een daarvan moet het om een – voormalige – spijkerboom (tilleul à clous) gaan. Welke geneeskrachtige eigenschappen men de boom toeschrijft, is niet meer bekend. Maar volgens het verhaal krijgt degene die spijkers uit de boom verwijdert de ziekte of kwaal die men ermee ‘weggespijkerd’ had! Onderzoek van de bomen maakt duidelijk dat in de linde links van de kapel inderdaad meerdere spijkers zitten. Die zijn grotendeels echter alweer door de schors en bast overgroeid. Je moet goed zoeken om ze te vinden.

Namen

Ook in Floreffe is er een spijkerboom te vinden, maar deze is wel veel van zijn glorie verloren. Zowel het kruisbeeld als de kappel gewijd aan Sint-Hubertus zijn eveneens al verdwenen. Wij goed kijkt ziet wel nog de spijkers en medailles in de schors zitten.

Bij Han-sur-Lesse in de gemeente Rochefort, staat er, zoals vaak net naast de kerk een linde, die als spijkerboom kiespijn zou behandelen. De boom zou er sinds de 17de eeuw staan, maar er zou al van in de 12de eeuw sprake zijn een spijkerboom op deze plaats.

West-Vlaanderen

In Gistel bij Oostende heeft er lange tijd een spijkerboom gestaan, maar jammerlijk genoeg is deze net als zovele ondertussen al verdwenen.

In de streek rond Poperinge, vind men nu nog de laatste spijkerboom uit West-Vlaanderen, en deze 'ons Heerens boompje', wordt net daarom veelvuldig bezocht. Het verhaal gaat dat enkele mensen op deze plaats een kleine houten christusbeeldje tussen de struiken vonden. Zij brachten het kleinnood naar de plaatselijke Sint-Janskerk, waarna het mysterieus weer naar zijn vindplaats terugkeerde, en dit tot driemaal toe. Om dit wonderlijke gebeuren te gedenken en een plaats te geven bouwden ze op de vindplaats een kapel.

Rondom deze kapel staat als sinds mensenheugenis een meidoornhaag die reeds lang dienst doet als lappenboom. Echter, recenter is er meer aandacht voor de zwarte populier die naast de kapel is kunnen uitgroeien. De zwarte populier is sowieso een zeldzaamheid in onze streken, vanwege zijn vreemde kronkelige groeiwijze. Het is een boom die in tegenstelling tot de typische canadapopulier eerder krom en knoestig groeit. Maar of de zwarte populier geneeskrachtig is moeilijk te bewijzen, er zijn wel vermoedens van een werking tegen urinezuur en ontstekingen, maar dat heeft meer met volksgeneeskunde dan magie te maken.

Feit is dat ook nu nog vaak mensen doeken rondom de kapel, zowel in de meidoornhaag als in de zwarte populier hangen.

Limburg

Bij het plaatsje Val-Meer in de gemeente Riemst vinden we de kwartjesboom. Dit is een linde waarop oude kwartjes (0,25 Bfr. zijn vast gemaakt, met de bedoeling om zo de tandpijn te behandelen. Begin jaren 60' vond de plaatselijke pastoor het wel voldoende en preekte tegen het gebruik alhoewel de linde al het gezelschap kreeg van een kruisbeeld.

Niettegenstaande dit alles raakte het ritueel wel in ongebruik voor lange tijd. Pas recent zien we wel weer dat er 20centen worden vastgespijkerd, blijkbaar is ook mondhygiëne in waarde gestegen.

Nog in de provincie Limburg heb je de gemeente Voeren waar je een oude paardenkastanje kan vinden die bekend staat als een spijkerboom. Of beter gezegd de stam kan je nog vinden, want de boom is sinds 2018 overleden. In 2015 was hij nog de Belgische vertegenwoordiging voor de Europese boom van het jaar. Behalve spijkerboom was het ook een oriëntatiepunt voor de vele kruisende wandelwegen. In 2011 werd hij gemeten met 382 cm. omtrek en had hij rondom de 80 spijkers in zich.

Religie

Christendom

Men zou kunnen zeggen dat het gebruik van spijkers al voldoende is om de zoon van een timmerman te vereren, maar toch adapteert ook hier het christendom deze heidense gebruiken. Het is namelijk zo dat er een kerkelijke variant op spijkerbomen bestaat, namelijk het bevestigen van kruisjes en heiligenbeelden aan de bomen. Soms werden de bomen ook aanzien als een echt bedevaartsoord, het spreekt voor zich dat de combinatie van bomen en noveenkaarsen niet altijd positief uitkwam voor de boom.

Toepassingen

Tandpijn

Tandpijn kon men bestrijden door een rood lint aan een boom vast te maken, om je vervolgens zonder omkijken zo snel mogelijk uit de voeten te maken. Maar ook een splinter, liefst van de treurwilg werd vaak gebruikt. Deze werd in het ontstoken tandvlees gestoken, en dan in de boom weer vastgemaakt. Wanneer de splinter weer was vergroeid met de boom, was de tandpijn verdwenen.

Soorten

Behalve de bomen met hun magisch-geneeskrachtige werking ging men er vroeger ook vanuit dat de woekerplanten rondom deze bomen de werking versterkten. Zo hadden ook de klimop rond de stam en de maretak in de top een zekere vorm van verering.