Geur
Bij beleving in de tuin is geur een heel belangrijke prikkeling voor de zintuigen. Het geheugen behoudt veel langer de ervaring en opname van geuren dan van onze andere zintuigen. Wie herinnert er zich niet hoe een bos in de herfst kan ruiken naar verteerd bladafval of hoe een lentewandeling de geur van hyacinthen of daslook met zich meedraagt. Geuren in de tuin worden te vaak alleen maar geassocieerd met de geur van bloesems en beperkt zich dan ook alleen maar tot het voorjaar. Toch geven vele inheemse heesters door middel van hun bladeren of twijgen een welriekende of toch alleszins een opmerkelijke geur doorheen het ganse jaar af. Soms kan het voorkomen dat deze zich enkel verspreidt wanneer de plant wordt aangeraakt of beschadigd, daarom is het belangrijk deze te plaatsen langs een wandelpad of zelfs als bodembedekker.
Sommige bloesems kunnen tijdelijk een onaangename geur verspreiden, dit om wraatschade te voorkomen. De bessen die bij deze planten vaak talrijk voorkomen moeten echter een tegengewicht zijn om ze te behouden in uw tuin.
Kenmerken
Het reukorgaan, onze neus ( vnl. het slijmvlies in de neusholte), die intstaat voor het opnemen van geuren is bepalend voor het meest gevoelige zintuig bij de mens. Een 30 miljoen receptoren kunnen hier een 10.000-tal verschillende geuren onderscheiden. De perceptie van deze geuren is voor iedere persoon verschillend, en kan dus moeilijk beschreven worden. Wat voor de ene persoon als een rustgevende geur zal over komen, kan voor een ander storend werken. De verbintenis met de emotionaliteit bij mensen is het gevolg van de receptie van geuren. Deze worden niet omgeleid langs de thalamus zoals alle andere zintuigelijke waarnemingen. Hierdoor worden geuren direct ontvangen in het emotionele gedeelte van het brein, en dit kenmerk maakt onze reukzin daardoor niet manipuleerbaar. Vanwege het emotionele verband en de hierdoor ontstane associatie met de jeugd gaan mensen wanneer zij zelf een tuin gaan inrichten, vaak net die planten nemen waarvan zij voornamelijk de geur van weten te herinneren.
Bij het zoeken van eten is onze neus een goed hulpmiddel om de rijpe vruchten te kunnen vinden, of net om onrijpe of rotte vruchten te vermijden. Het waarschuwingssignaal dat hierdoor wordt ingesteld wordt door de meeste mensen onbewust geïnterpreteerd, maar net bij het oogsten blijkt de geur het doorslaggevend argument te zijn. Door de moeilijke omschrijving van een geur, zal dit pas na jaren ervaring op de juiste manier verwerkt worden in ons brein.
Smaak en geuren zijn veel sterker verwant met elkaar, dan we zouden vermoeden. Onze hersennen hebben het door dit verwantschap en de verwerking van geuren nogal moeilijk om het verschil te maken tussen geur en smaak. Wanneer een stuk fruit goed van smaak is, maar toch een geur bezit die minder aangenaam is, dan zal men de smaak eveneens minder appreciëren.
Uit onderzoek met zebravisjes aan de Universiteit van Leuven is een duidelijker beeld ontstaan van de opname van geuren en de verwerking daarvan in de hersenen. De neus maakt altijd een portret van bijvoorbeeld een plant (roos) en filtert deze van de omgevingsgeuren. Deze informatie gaat in de hersenen naar de bulbus olfactorius, alwaar deze info verwerkt en geannalyseerd wordt. We gaan door deze verkregen informatie en de vele onderscheidingen, ontdekken dat de plant die we rieken een roos is, en geen lavendel. Deze differentatie wordt dan weer verder gestuurd naar 2 zones met verschillende functies.
1ste Zone : Limbisch systeem
Het limbisch systeem of ookwel het reptielenbrein genoemd, controleert en beheerst je instinct. Wanneer we aan eten gaan ruiken zal dit er automatisch voor zorgen dat we ook speeksel gaan aanmaken.
2de Zone : Reukschors
De reukschors is een deel van de hersenschors (cortex) en zal ons de verschillende geuren aanleren, opslaan en ook verbanden gaan leggen met andere gegevens. Zo zullen we de geur van rozen, onbewust gaan samenbrengen met het gevoel van liefde.
Functies
- analyse van rijpheid bij voeding
Soorten
Geuren in de tuin worden vooral verspreid door planten wanneer deze aan het bloeien zijn. Wanneer dit tijdstip voorbij is kunnen andere geuren zoals verterend snipperhout of de geur van humus dan weer opgenomen worden. De geuren van bloesems gaan dus in het voorjaar en zomer de bovenhand nemen, deze vallen moeilijk te overtreffen, en net hiervan kunnen we beter genieten dan te gaan omzeilen. Het einde van de bloeiperiode betekent echter niet het wegvallen van geuren in onze tuin. Door heen het ganse jaar kunnen we ons reukvermogen prikkelen, al dan niet door het gebruik van planten.
Planten
Het is niets nieuws dat heel veel bloemen een aangename geur verspreiden. De juiste redenen hiervoor zijn echter bij vele mensen minder gekend.
Wel geur wordt door bloemen opgewekt als aantrekking voor bestuivend, die op hun beurt noodzakelijk zijn voor de overleving van de plantensoort. Hierbij passen de bloemen hun geursterkte aan naargelang de bestuiven. Zo zullen bijvoorbeeld kevers aangetrokken door kruidachtige geuren en bijen door een zoet aroma. Maar geur is vooral belangrijk op die momenten dat de andere zintuigen niet kunnen werken, namelijk in de duisternis. Net daarom zijn het vaak bloemen die afhankelijk zijn van bestuiving door nachtvlinders en vleermuizen, nachtbloeiers dus, die heel vaak de meeste geur verspreiden. Denk hierbij bijvoorbeeld aan lelies, kamperfoelie en tabaksplanten.
Kruiden beschikken algemeen over een heel sterke geur en deze komt niet alleen voor bij hun bloemen maar ook uit bijvoorbeeld het blad en de bladstelen. Echter zijn deze geuren er niet als aantrekking naar insecten, maar net als verdediging er tegen. De reuk werkt namelijk als een insecticide, een afweermiddel naar verschillende schadelijke insecten. Alle specifieke verbindingen zoals menthol bij munt en thymol bij thijm hebben een afstotend effect.
Bij de meeste planten kunnen we door de Latijnse naam direct te weten komen of zij een opmerkelijke geur vrij geven. Verwijzingen naar een andere plantensoort geven ook vaak aan dat deze hetzelfde aroma verspreiden. Net omwille van het feit dat een geur moeilijk definieerbaar is, wordt van deze methode in de nomenclatuur vaak gebruik gemaakt.
fragrans, fragnantissimus : geurend, sterk geurend
odorus, odoratus, odoratissimus : welriekend
suavis : zoetgeurend
moschatus : naar muskus ruikend
citriodorus : naar citroen ruikend
pungens : sterk ruikend
Bij het gebruik van pungens in een plantennaam kan dit echter ook betekenen dat deze plant een sterke stank of minder aangename geur bezit. Dit kan in een siertuin lastig zijn, maar om onze zintuigen te prikkelen kunnen deze soorten een interessante aankoop zijn
Paddestoelen en zwammen
Paddestoelen maken ook gebruik van geur, maar de appreciatie van deze geur tijdens een herfstwandeling kan soms tegenvallen. Door het verspreiden van een lijkengeur trachten zij vliegen aan te trekken die hun helpen bij de bevruchting van hun sporen. Deze techniek, een vorm van mimicry, wordt daar nog vele andere soorten toegepast zoals bepaalde leden van de aaronskelkenfamilie.
Organisch materiaal
Wanneer men niet alleen planten maar ook andere materialen bekijkt gaat men opmerken dat bijvoorbeeld een snipperwand of een houtwal ook bijdragen tot de geuren in een tuin. Hierbij gaan geurstoffen zich verspreiden door beschadiging of door omzetting van organisch materiaal.
Petrichor
De specifieke geur die ons omringd bij een zomerse regenbui, doet vele mensen bij dit soort regenval eerder naar buiten gaan i.p.v. binnen te schuilen. Deze geur ontstaat doordat vrij grote druppels(5mm) vanaf een goede hoogte naar beneden vallen, waarbij ze door hun kracht en gewicht tot in stenen of organisch materiaal kunnen binnen dringen. Hierdoor worden er gassen naar buiten geduwd die anders nooit in zo een concentratie worden vrijgegeven. Dit fenomeen komt alleen voor indien de bui slechts eventjes duurt, aangezien anders de gassen teveel verdund worden of onder een film van water liggen.
Het waren twee Australische onderzoekers die in de jaren zeventig van de twintigste eeuw van de typische geur na een regenbui. Alvorens hun onderzoek te starten hadden ze deze vluchtige en evocatieve geur al vernoemd naar de geur van steen, namelijk petrichor. Tijdens hun experimenten bleek inderdaad dat het de absorptie van plantenoliën en hars door de klei en poreuze steen was die verantwoordelijk is voor deze geur. Ze berekenden dat de hoeveelheid (het gewicht)van deze vluchtige stoffen, die afgegeven worden door zaden, schors en bladeren wereldwijd gezien tot wel 400 miljoen ton kunnen wegen.
De typische geur van de regen, of beter gezegd de geur van de chemicaliën die in de rotsen werden geabsorbeerd heeft lange tijd geen naam gehad, maar is wel al heel lang gekend en geliefd. Zo wordt er al heel lang in India een parfum, matti ka attar gemaakt waarbij in zongebakken klei wordt gedistilleerd in sandelolie.
Evocatief
Petrichor is een zeer typische evocatieve geur, wat betekent dat deze geur beelden en herinneringen oproept. Net omdat de geur vluchtig en zeldzaam is, is het makkelijk om in te geheugen te gaan graven naar de vorige keer dat je hem waarnam.
Ontwerpfase
Alleszins dient men te beseffen dat iedere plant onrechtstreeks gaat bijdragen aan het aroma van een tuin. Is het niet door een eigen geur dan gaat hij zeker dienen als buffer tegen externe geuren. Planten gaan stof en geuren van de omgeving opnemen en zijn daardoor een belangrijk schakel in een gezelliger klimaat in de tuin.
Vele mensen zullen enkel in het weekend en de vakantieperiode van hun tuin kunnen genieten. Hierdoor zullen zij van vele geuren die hier aanwezig grotendeels missen. Vele planten echter, vooral diegene die er op gericht zijn nachtvlinders aan te trekken zoals Kamperfoelie, zullen pas 's avonds hun aroma prijs geven. Het loont dus de moeite deze aan te planten alsook om 's avonds regelmatig in de tuin te wandelen.
Om geuren ten volle te kunnen bewaren en beschermen is het nodig om deze planten zoveel mogelijk in een windstille zone te planten. Een afscherming langs het Westen en het Zuid-Westen moet voldoende zijn, zodat de zon uit het Oosten en het Zuiden wel volop warmte kan bieden. Denk hierbij echter niet alleen aan schermen maar ook en vooral aan hagen en struiken die een natuurlijke barrière vormen. Andere planten zoals Kruipthijm gaan we langs een wandelpad of zelfs tussen de voegen van stenen aanbrengen omdat deze pas na aanraking een geur verspreiden.
Buffer
Lawaaihinder is een belangrijke oorzaak van een verhoogde bloeddruk, maar net zoals lawaai is stank of geurhinder hier ook voor verantwoordelijk. Uit een studie en de bijberhorende testen van de universiteit van North Carolina is gebeleken dat mensen die in de nabijheid van een varkensstal wonen en daglijks tien minuten in hun vertoeven een verhoogde bloeddruk hebben. Hoe meer watersulfide (oorzaak stank) er in de lucht aanwezig hoe meer de bloeddruk rechtlijnig de hoogte in ging. Permanante blootsteling aan stank als omgevingsfactor kan bijgevolg leiden tot hart-en vaatziekten.